मुल सुके बस्ती सरे

पाल्पाको तिनाउ गाउँपालिका–५, मरामकोटमा दुई दशकको बीचमा चार दर्जन घर परिवारले थातथलो छाडेका छन् । थातथलो छाड्नेमध्ये एक चौथाई घरपरिवार शहर बजारतिर लागेका छन् भने अरु भने गाउँकै नजिक रहेका अन्य गाउँहरुमा सरेका हुन् ।

उनीहरु गाउँ छाड्नुको मुख्य कारण खानेपानीको समस्या भएको स्थानीयको भनाइ छ । बसाइँ सरेर गएका ठाउँहरुमा पानीको स्रोत भएको क्षेत्र भएको हुँदा स्थानीयले भनेको तर्कमा विश्वास गर्ने आधार देखिन्छ ।

गाउँमा रहेका ११ घर अहिलेपनि भूतबंगलाको रुपमा देख्न (हेनुस् तस्वीर तुलसी दर्लामीको घर) सकिन्छ । उनको परिवार गाउँदेखि तल हिउँदेखोलामा सरेर गएका हुन् । पानीको दुःख भएपछि हिउँदे खोलामा बसाइँ सरेको तुलसी दर्लामी (४७) ले बताइन । ‘पानी बोक्न राती नै उठेर कुवा कुवा चाहार्नुपथ्यो,’ विगत सम्झदै तुलसीले भनिन्–‘केही सुबिस्ता हुन्छ कि भनि यता सरियो ।’ उनले अहिले खानेपानीको धारा घरकै दैलोमा रहेको र खेतीपातीको लागि पनि कुलो आउने गरेको बताइन ।

तुलसीजस्तै गाउँ छाड्नेहरु धेरैजसो गाउँदेखि नजिकमा रहेका पानीको स्रोत भएका क्षेत्रतर्फ गएका छन् भने केही घरपरिवार शहर बजारतर्फ सरेको स्थानीय बताउँछन् । स्थानीय दुर्गा दर्लामीका अनुसार गाउँबाट नजिक रहेको पानीको स्रोत भएका बस्तीमा सर्नेमा हिउँदे खोलामा १० घर, चौबिस माइलमा ७ घर, रनग्वाडाँडामा ५ घर, केरावारी क्षेत्रमा ५ घर, श्रीडाँडामा ४ घर र तिरतरेमा २ घर छन् । त्यसैगरी एक दर्जन घरपरिवार तानसेन, बुटवल, पोखरातर्फ पुगेका छन् ।

तानसेन नगरपालिका–१० आमडाँडाका दुई दर्जन घर परिवार पनि गाउँ छाडेर हिँडेका छन् । ती घरहरुमा पनि खानेपानीको मुख्य समस्या भएपछि बसाइँ सरेर गएको स्थानीय केशर चिदीले बताए । चिदीका अनुसार त्यसरी गाउँ छाड्नेहरु डुम्रे र माडीफाँटतर्फ छन् । त्यहाँ खानेपानीका लागि दुःख छैन ।

पाल्पाको मरामकोट र आमडाँडामा मात्रै होइन जिल्लाको विकट मानिने निस्दी गाउँपालिकाको मौलाथर, काफल, खोप्लाक र मोर्मा गाउँमा पनि गाउँबाट बसाइँ सर्ने भेटिन्छन् । गाउँमा बसाइँ सर्नुको कारण भनेकै खानेपानी समस्या भएको स्थानीय हेम खाम्चा बताउँछन् । खानेपानीको मूल सुकेपछि घण्टौं लगाएर पानी बोक्ने सकसले बसाइँ सरेको उनले बताए ।

तिर्खा लाग्दा पेटभरी पानी पनि खान नपाएपछि बसाइँ सर्नेहरु पाल्पामा धेरै भेटको खानेपानी तथा सरसफाई डिभिजन कार्यालय, पाल्पाका सव इन्जिनियर नारायण अर्याल बताउँछन् । शिक्षा र स्वास्थ्यलाई कम महŒव दिने ठाउँका बासिन्दा पानीको मूल भएतर्फ सर्नुलाई पानीकै कारण भएको बसाइँसराइँको रुपमा अथ्र्याउँछन् तीन दशकदेखि काम गरिरहेका अर्याल । भोर्मा गाउँमा खानेपानी डिभिजन कार्यालय पाल्पाले १० बर्षअघि खानेपानी आयोजनाले गाउँमा ल्याएको खानेपानीको मूल सुकेपछि उक्त आयोजना बन्द भएको छ ।

भोर्माका स्थानीय हेम खाम्चाले धारादी मूल सुकेपछि खानेपानीको भौतिक संरचना भएपनि पानी आउन छाडेको उनले बताए । खाम्चाका अनुसार उक्त क्षेत्रका पानीको स्रोत सुक्दै गएको छ । बनजंगल कम भएजस्तो पनि लाग्दैन, डेडेलो पनि लागेको छैन, पहिरो पनि गएको छैन तर मुल सुकिरहेका छन खाम्चाले भने, हिउँदमा आकाशबाट पानी कम परेर मुल सुक्यो कि भन्ने मेरो बुझाई छ । उक्त मुलको पानी ३५ घरले खाने गरेका थिए । अहिले त्यहाँका स्थानीय सिरिदी मूलको पानी बोकेर खान बाध्य छन् । उनका अनुसार गत सालदेखिलुम्बिनी प्रदेश सरकारको सहयोगमा गाउँपालिकाले लिफ्टीङ आयोजनाको काम शुरु भएको छ ।

पानीले सुक्दै स्कुल
तिनाउ गाउँपालिका वडा नं. ५ का वडाध्यक्ष दलबहादुर दर्लामीले आफ्नो गाउँमा रहेको भूमिसरा आधारभूत विद्यालयमा विद्यार्थी घट्दै जानुको मुख्य कारण खानेपानीको समस्या भएको बताउँछन् । खानेपानी नहुँदा टाढाबाट जाने विद्यार्थीले पानी खान नपाउनु र पानीकै कारण बस्ती सर्दा विद्यालयमा विद्यार्थी कम भएको उनको तर्क छ । खानेपानीको समस्या हुँदा बस्तीहरु गाउँदेखिका तलको क्षेत्रमा बसाइँ सरेको उनी बताउँछन् । त्यसैगरी घण्टौ हिँडेर विद्यालय पुग्दा र दिउँसो तिर्खाएको समयमा विद्यार्थीले पानी पिउन नपाएपछि विद्यार्थीले विद्यालय रोज्न छाडेको उनको भनाइ छ ।

कसरी पानी नपुग्ने भयो त ? भन्ने जिज्ञासामा दर्लामी भन्छन्–‘विद्यार्थी कम हुँदा पानी पुग्थ्यो, धेरै भएपनि पुगेन ।’ विगत सम्झिदै उनले भने–‘गाउँदेखि पर खोल्सामा दुईवटा पोखरी खनिएका थिए, ती पोखरीमध्ये एकवटा मानिसले खानको लागि थियो भने अर्को कपडा धुन र गाईवस्तुका लागि थियो । हिउँदको समयमा ती पोखरी पनि सुक्ने हुँदा डेढ घण्टा लगाएर पानी बोक्नुपर्ने बाध्यता थियो ।

मरामकोटमा पानीको दुःख छ पानी खान पाइन्न भन्ने बुझाई अहिले पनि वरपरको गाउँमा रहेको दर्लामी बताउँछन् । ‘घण्टौं लगाएर पानी बोक्नु पर्ने गाउँको रुपमा परिचित भएको हुँदा गाउँमा बुहारी पाउन पनि कठिन थियो,’ विगत सम्झदै दलबहादुरले भने । ‘मरामकोटमा छोरी चेली दिनुहुन्न पानीको दुःख छ भन्थे, हामी पनि मरामकोट र जन्तिलुङ घर हो नभनेर अन्तैको गाउँ बताउँथ्यौं,’उनले भने ।

बाँसको कप्टेरो र बलेनी पानी संकलन गरेर पनि पानीको गुजारा चलाएको अनुभव आफूसँग रहेको दलबहादुर सुनाउँछन् । उनका अनुसार उक्त गाउँमा २०५५/५६ तिर फिनिडाले घैटो बनाउने कार्यक्रम ल्याएर केही समय पानीको समस्या समाधान गर्ने प्रयास गरेको थियो । फिनिडाले फुसको छानो हुने घरलाई १ बण्डल जस्ता पाता र १ वटा २ घनमिटरको घैटो बनाउन सहयोग गरेको थियो । त्यसैगरी जस्ताको छाना हुनेलाई २ वटा घैटो बनाउन सहयोग गरेको थियो । उक्त पानी पनि दशै तिहारपछि सकिने गरेको उनले बताए ।

उनका अनुसार २०७१ सालपछि भने उनको गाउँमा ठाडेखोलाबाट लिफ्टिङ गरी ११७ घरमा खानेपानी पु¥याइएको छ । गाउँमा बिहानै उठेपछि सबैभन्दा पहिलो काम गाग्रो टिपेर पँधेरामा पुग्ने दैनिकी फेरिएको छ । खानेपानीलाई मट्टितेल झै सुरक्षित राख्ने गाउँलेले त्यो सास्तीबाट मुक्ति पाएका छन् ।